Gazi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Samet Arslan, depremle ilgili toplumsal farkındalığı artırmak amacıyla vatandaşların kolayca anlayabileceği bir “deprem terimleri sözlüğü” hazırladı. Sözlükte, depreme dair sıkça karşılaşılan kavramlar sade bir dille açık
ANKARA-BHA
Depremlerin sıkça yaşandığı Türkiye’de, toplumun afetler karşısında daha bilinçli ve hazırlıklı olmasını sağlamak amacıyla “Deprem Terimleri Sözlüğü” hazırlandı. Gazi Üniversitesi Afet Yönetimi ve Deprem Mühendisliği Uygulama ve Araştırma Merkezi'nden Prof. Dr. Samet Arslan tarafından derlenen sözlükte, depreme dair en temel kavramlar sade ve anlaşılır bir dille tanımlandı.
Prof. Dr. Arslan, Türkiye'nin bir deprem ülkesi olduğunu hatırlatarak, “Toplumun tüm kesimlerinin bu gerçekle yaşamayı öğrenmesi gerekiyor. Deprem konusunda kullanılan teknik ifadeler, halk tarafından çoğu zaman anlaşılamıyor. Bu sözlükle teknik jargonu sadeleştirerek vatandaşa ulaşmak istedik,” dedi.
Sözlükte yer alan bazı temel kavramlar:
Ana şok: Deprem dizisinin en büyük ve ana sarsıntısıdır.
Artçı şoklar: Ana şoktan sonra meydana gelen görece küçük sarsıntılardır.
Büyüklük (Magnitude):Bir depremin büyüklüğünü nicel olarak tanımlar. Ölçülen maksimum yer hareketine göre belirlenir.
Episantr, aktif fay, ana kaya
Episantr: Depremin odak noktasının (hiposantr) yüzeydeki dik izdüşümüdür.
Aktif fay: İnsan yaşam süresi açısından yeniden hareket etmesi muhtemel olan faydır. Genellikle son 10 bin yılda hareket etmiş faylar aktif kabul edilir; bazı durumlarda bu süre 500 bin yıla kadar çıkabilir.
Ana kaya: Yüzeydeki daha yumuşak toprak veya tortul kayaçların altında bulunan sert ve sağlam kayaçtır.
Gövde Dalgası: Yerin içinden yayılan sismik dalgalardır. (Örnek: P dalgası, S dalgası). Yüzey dalgalarından farklıdır.
P Dalgası:Yayılma yönünde ilerleyen sıkışma-genleşme (longitudinal) tipi bir gövde dalgasıdır.
S Dalgası:Yayılma yönüne dik doğrultuda makaslama hareketi yapan sismik gövde dalgasıdır.
Yüzey, Love ve Rayleigh dalgası
Yüzey Dalgası: Yer kabuğunun yüzeyinde yayılan sismik dalgalar.
Love Dalgası: Yatay doğrultuda, dalga yayılma yönüne dik hareket eden yüzey sismik dalgası.
Rayleigh Dalgası: Serbest yüzeyde eliptik hareket yaratan sismik yüzey dalgasıdır.
Kabuk: Yerin en dış katmanıdır. Kalınlığı 10-65 kilometre arasındadır. Depremler, kabuğun kırılgan olan üst kısmında oluşur.
Fay: Kaya kütleleri arasında önemli yer değiştirmeye neden olan kırık.
Doğrultu atımlı fay: Yatay kaymalar. Sağ yanal ya da sol yanal olabilir.
Eğim atımlı fay: Dikey kaymalar. Üst blok aşağı kayarsa normal, yukarı kayarsa ters (bindirme) fay denir.
Eğik atımlı fay:Hem yatay hem dikey hareket içerir.
Kilitli Fay:Sürtünme kuvveti, kayma geriliminden büyük olduğu için hareket etmeyen fay. Bu faylar büyük depremler sırasında enerji boşaltabilir.
Şiddet, sıvılaşma, litosfer
Şiddet:Depremin insanlar, yapılar ve yüzeydeki etkilerine göre tanımlanan göreli bir büyüklüktür.
Sıvılaşma: Suya doygun tortul zeminin, deprem sarsıntısı etkisiyle geçici olarak mukavemetini yitirerek sıvı gibi davranması.
Litosfer:Yerkabuğu ve üst manto dahil olmak üzere Dünya'nın dış katmanıdır; yaklaşık 100 kilometre kalınlıktadır.
Tepki: Bir yapı sisteminin belirli sarsıntı koşullarında verdiği hareket yanıtıdır.
Sismik Boşluk: Geçmişte deprem üretmiş, ancak son zamanlarda sessiz olan fay segmentidir.
Sismik Risk:Bir depremin sosyal ve ekonomik etkilerinin olasılığıdır.
Sismik dalga, sismometre, levha
Sismik Dalga:Deprem veya patlama gibi ani bir olayla oluşan elastik dalgalar.
Sismometre/Sismograf:Deprem dalgalarını algılayan ve kaydeden cihaz. Sismograf, sismometre ile kayıt cihazını birlikte ifade eder.
Levha:Okyanus kabuğunun kıta kabuğunun altına dalarak manto tarafından yutulması sürecine levha (subduksiyon) denir.
Gerilme, şiddetli yer hareketi, dalma-batma
Gerilme:Bir düzleme etki eden birim alan başına düşen kuvvettir. Tam tanımı için 3 normal ve 3 kayma bileşeni gerekir.
Şiddetli Yer Hareketi: Bir yapıya zarar verebilecek büyüklükteki yer hareketidir.
Dalma-Batma: Okyanus levhasının kıta levhasının altına girmesiyle manto tarafından yutulması süreci.
Tektonik: Kaya deformasyon süreçleri ve oluşan yapılarla ilgilidir.
Tsunami:Büyük depremler, denizaltı heyelanları veya volkanik patlamalar sonucu deniz tabanının yer değiştirmesiyle oluşan dev dalgalar.
Sözlükte ayrıca fay türleri (doğrultu atımlı, eğim atımlı, eğik atımlı, kilitli fay), sismik dalgalar (P, S, Love ve Rayleigh dalgaları), şiddet ve büyüklük farkı, sıvılaşma, sismik boşluk, tektonik hareketler, tsunami oluşumu, litosfer, sismometre, dalma-batma (subduksiyon) gibi pek çok teknik terim sadeleştirilerek açıklandı.
Afet bilincine katkı sunması amaçlanıyor
Prof. Dr. Arslan, daha önce AFAD tarafından yayımlanan detaylı afet terimleri sözlüğüne dikkat çekerek, bu yeni çalışmanın daha çok vatandaş düzeyinde bilgi ihtiyacına yanıt vermeyi hedeflediğini vurguladı.
“Toplumun depremi anlaması, sadece önlem almakla değil, aynı zamanda doğru bilgiye ulaşmakla mümkündür,” diyen Arslan, sözlüğün kamuya açık şekilde yaygınlaştırılmasının planlandığını söyledi.
